Jeśli zmiany, to tylko na lepsze!

Decyzją Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego od 10 czerwca Narodowy Instytut Zabytków łączy się z Narodowym Instytutem Dziedzictwa, tworząc nową, wspólną instytucję: Narodowy Instytut Dziedzictwa. Dziś chcielibyśmy podsumować to, co udało nam się zrobić przez dwa lata naszego istnienia.

Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków jest państwową instytucją kultury, utworzoną przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, której celem jest podnoszenie standardów i jakości prac konserwatorskich przy zabytkach i ich otoczeniu. Współpracując z Generalnym Konserwatorem Zabytków i Departamentem Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Instytut pomagał w praktycznym wprowadzaniu standardów ochrony zabytków poprzez realizację projektów konserwatorskich i budowlanych oraz promował te standardy, prezentując modelowe prace i najlepsze praktyki. NIKZ zajmował się także działaniami promocyjnymi i informacyjnymi w zakresie swojej działalności, promowaniem osiągnięć polskich konserwatorów oraz tych, którzy byli związanych z Polską, a także organizacją kampanii społecznych na rzecz zabytków i wysokiej jakości prac konserwatorskich.

W latach 2022 – 2024 w Narodowym Instytucie Konserwacji Zabytków udało się wykonać następujące zadania:

• opublikowaliśmy raport „Polacy wobec zabytków”, będący wynikiem badań przeprowadzonych na nasze zlecenie przez IPSOS. Raport ujawnił, że aż 87% Polaków zgadza się ze stwierdzeniem, że obecność zabytków to szansa dla miejscowości, w której te zabytki się znajdują i jednocześnie wykazał, że Polacy, mimo deklaratywnego wspierania ochrony zabytków, wiedzą o nich niewiele. Opracowany raport stał się punktem wyjścia dla dalszych działań Instytutu;

• zleciliśmy badania IPSOS Polska oraz raport „Przeszłość w służbie przyszłości”, analizujący nastroje społeczne dotyczące ochrony zabytków w rok po wybuchu wojny w Ukrainie. Wyniki raportu pokazały, że według większości Polaków za opiekę nad zabytkami w Polsce powinna odpowiadać jedna, centralna instytucja, która powinna dbać o dobro zabytków i dziedzictwa narodowego także w trudnych czasach;

• zorganizowaliśmy konferencję pt. „Nowoczesne technologie w służbie zabytków” na Zamku w Łańcucie. Głównym tematem spotkania była dyskusja dotycząca ewentualnego zastosowania nowoczesnych technologii w obiektach zabytkowych;

• zleciliśmy badania i raport pt. „Stosunek Polaków do zabytków innych kultur na terenie Polski” , który analizuje, jak Polacy postrzegają dziedzictwo innych kultur znajdujące się w Polsce. Badanie przeprowadzone przez pracownię PBS pokazuje, że większość Polaków uważa te zabytki za część wspólnego dziedzictwa i chce o nie dbać;

• przejęliśmy opiekę nad wydawnictwem magazynu „Spotkania z Zabytkami” – dzięki NIKZ, kultowe czasopismo zyskało całkowicie nową odsłonę oraz drugie życie, a wyniki sprzedaży tytułu znacznie wzrosły (dane pokazały wzrost o ok. 69% w stosunku do poprzedniego numeru, a sprzedaż stale rośnie!);

• zaprezentowaliśmy nowe, cyfrowe produkty NIKZ: portal spotkaniazzzabytkami.pl (wraz z odświeżoną odsłoną magazynu „Spotkania z Zabytkami”) oraz bezpłatną aplikację mobilną MonumentApp. Inaugurująca konferencja prasowa miała miejsce 23 czerwca 2023 roku w Pałacu na Wyspie w Łazienkach Królewskich. Wzięli w niej udział m.in. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Piotr Gliński, Wiceminister Sportu i Turystyki dr Andrzej Gut-Mostowy oraz Prezes Polskiej Organizacji Turystycznej Rafał Szmytke;

• zorganizowaliśmy konferencję „Przestrzenie Pamięci”, która odbyła się w dniach 9-10 kwietnia 2024 roku, w siedzibie Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie. Wydarzenie organizowane było przy współpracy ze Stowarzyszeniem Konserwatorów Zabytków oraz Stowarzyszeniem Historyków Sztuki;

• zorganizowaliśmy konferencję z okazji 20-lecia Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Przy współpracy z Departamentem Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego zorganizowaliśmy dwudniową konferencję naukową połączoną z uroczystymi obchodami jubileuszowymi. Wydarzenie odbyło się w dniach 3–4 lipca w Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. W konferencji uczestniczyli przedstawiciele instytucji kultury, wojewódzkich urzędów konserwacji zabytków i organizacji pozarządowych;

• rozpoczęliśmy prace nad polskim systemem certyfikacji prac przy zabytkach. W siedzibie NIKZ odbyło się pierwsze spotkanie zespołu ds. polskiego systemu certyfikacji prac przy zabytkach. Zespół złożony z ekspertów i ekspertek z dziedziny konserwacji i ochrony zabytków został powołany w celu opracowania certyfikatu jakości dla polskich wykonawców prac konserwatorskich;

• urządziliśmy konkurs „Zabytki na Ulicę”, którego celem było stworzenie plakatu zwracającego uwagę na to, jak istotne dla poczucia wspólnotowości są zabytki lokalne. Chcieliśmy pokazać, że polskie zabytki to nie tylko zamki i pałace widywane na fotografiach czy w filmach, ale także kamienice, mosty oraz parki, które codziennie mijamy w drodze do pracy lub szkoły. Do konkursu zgłosiło się ponad 200 osób. Współorganizatorami konkursu była firma AMS oraz Muzeum Plakatu w Wilanowie i Muzeum Karykatury;

• zorganizowaliśmy konferencję „Odbudować, zmienić, zachować? Zamki w krajobrazie Polski”. Wydarzenie zorganizowane było przy współpracy ze Stowarzyszeniem Historyków Sztuki oraz Stowarzyszeniem Konserwatorów Zabytków. Do udziału zaproszono ekspertów i ekspertki nie tylko z Polski, ale też Słowacji, Czech, Ukrainy i Niemiec. Najważniejszym celem konferencji było wspólne stworzenie listy eksperckich rekomendacji dotyczących najlepszych standardów postępowania z ruinami obiektów zamkowych;

• stworzyliśmy serię wydawniczą Vademecum NIKZ poświęconą najważniejszym zagadnieniom z zakresu konserwacji zabytków. Na wzór wydawnictw zagranicznych, chcieliśmy wspomóc właścicieli obiektów zabytkowych, konserwatorów i osoby działające przy obiektach zabytkowych i w ich otoczeniu. Przygotowując przystępne treści wzbogacone o jasne wytyczne, chcieliśmy możliwie maksymalnie ułatwić użytkownikom opiekę nad powierzonymi im zabytkami. Do tej pory ukazały się następujące poradniki:– Materiały i Techniki: niezbędny elementarz z informacjami dotyczącymi sztuki autograficznej, to jest utrzymanej w tradycyjnych dyscyplinach, jak malarstwo, rzeźba, grafika czy tkanina,
  – K. Sielicka, Zabytkowy Budynek: poradnik łączący doświadczenia Autorki zdobyte podczas remontów zabytkowych obiektów z wiedzą zaczerpniętą ze specjalistycznej literatury i wieloletniego doświadczenia zawodowego,
  – R. Marcinek, Ogródki kawiarniane w zabytkowym otoczeniu: praktyczny poradnik skierowany do właścicieli kawiarni i restauracji, którzy chcą tworzyć estetyczne i funkcjonalne ogródki gastronomiczne w historycznych częściach miast,
  – M. Gmiter, Inwestycje przy zabytkach: nieocenione źródło informacji dla jednostek samorządu terytorialnego, które zarządzają i chronią nasze dziedzictwo kulturowe;

• opracowaliśmy i opublikowaliśmy raport pt. „Górnicze dziedzictwo: Rozpoznanie dziedzictwa materialnego obiektów nieruchomych związanych z przemysłem wydobywczym, górniczym i kopalnianym w Polsce” – kompleksowy raport dotyczący zabytków górniczych, opracowany we współpracy z Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. Raport stanowi pierwszą tej skali analizę zasobu zabytków historycznego przemysłu wydobywczego w Polsce. Zawiera szczegółowe informacje na temat stanu zachowania obiektów, potencjału turystycznego oraz wytyczne dotyczące ich ochrony i rewitalizacji;

• opracowaliśmy i opublikowaliśmy raport pt. „Zabytki architektury i techniki kolejowej. Typologia, zasoby, stan zachowania, rekomendacje”, który jest szczegółowym źródłem wiedzy na temat zabytków kolejowych w Polsce. Obejmuje szeroki zakres tematów od historii rozwoju sieci kolejowej, poprzez ewolucję architektury kolejowej, aż po techniczne aspekty funkcjonowania kolei. Dokument dostarcza również informacji na temat stanu własnościowego obiektów kolejowych oraz klasyfikacji tychże obiektów. Istotnym elementem raportu jest analiza stanu ochrony i opieki nad zabytkami kolejowymi, z uwzględnieniem wkładu instytucji muzealnych i inicjatyw społecznych;

• opracowaliśmy i opublikowaliśmy raport pt. „Stan szkolnictwa plastycznego w zakresie kształcenia w specjalizacjach konserwatorskich i pokrewnych”, analizujący aktualny stan edukacji artystycznej w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem specjalizacji konserwatorskich. Dokument zawiera dane statystyczne dotyczące liczby szkół, uczniów i nauczycieli w latach 2018–2023, z podziałem na regiony. Raport ocenia także realizację podstawy programowej, warunki kształcenia oraz oferowane programy doskonalenia zawodowego dla nauczycieli, a także współpracę międzynarodową i wsparcie lokalnych środowisk konserwatorskich;

• uruchomiliśmy stronę znany-konserwator.pl – platformę umożliwiającą szybkie znalezienie specjalistów zajmujących się pracami przy zabytkach. Użytkownicy mogą bezpłatnie przeglądać bazę kontaktów do konserwatorów, którzy specjalizują się w różnych dziedzinach takich jak m.in.: archeologia, konserwacja budynków, konserwacja malarstwa, konserwacja rzeźby czy konserwacja mebli. Platforma oferuje także interaktywną mapę oraz podział na kategorie, co ułatwia znalezienie odpowiedniego specjalisty do konkretnych potrzeb;

• zrealizowaliśmy kompleksowe badania konserwatorskie pałacu w Iłowej – na zlecenie NIKZ zostały przygotowane wytyczne dotyczące zakresu kompleksowych prac badawczych, koniecznych do sporządzenia projektu konserwatorskiego dla obiektu, który w przyszłości ma szansę stać się modelowym przykładem kompleksowych badań konserwatorskich zabytku, obejmujących wyposażenie wnętrz oraz otoczenie;

• zainicjowaliśmy i przeprowadziliśmy zabezpieczenie oraz przygotowanie do konserwacji interwencyjnej XVII-wiecznego ikonostasu z Nowoberezowa. W trakcie prac inwentaryzacyjnych w cerkwi św. Jana Teologa koło Hajnówki badacze z Instytutu Sztuki PAN odkryli liczący blisko 400 lat ikonostas, najstarszy w tej części Europy. Zdaniem historyków sztuki jest to znalezisko porównywalne z odnalezieniem obrazu El Greca na Mazowszu. Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków podjął decyzję o natychmiastowym wdrożeniu konserwacji interwencyjnej w celu zabezpieczenia bezcennego znaleziska;

• wsparliśmy konserwację ponad stuletniej maszyny parowej Komnicka w Elblągu: prace konserwatorskie obejmowały oczyszczenie, malowanie, konserwację części ruchomych oraz montaż odnowionej maszyny na dziedzińcu Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu;

• zaktualizowaliśmy historyczno-urbanistyczne studium Starego Miasta w Działdowie – na nasze zlecenie wykonano nowe karty ewidencyjne dla zabytkowych obiektów;

• upamiętniliśmy Wojskowy Cmentarz Ukraiński w Kaliszu. Głównym celem realizacji zadania było przywrócenie charakteru cmentarza wojskowego i wpisanie go w kontekst historyczny i geograficzny, pozwalający oddać burzliwe dzieje nekropolii;

• zleciliśmy przeprowadzenie wielu prac związanych z uporządkowaniem i pielęgnacją zieleni, naprawą nagrobków lub stworzeniem (bądź naprawą) ogrodzenia na wielu cmentarzach żydowskich, m.in. w Cieszynie, Zabrzu, Katowicach, Żorach, Jedwabnem, Szydłowie, Wojsławicach, Okuniewie oraz wielu innych miejscowościach, a także zleciliśmy konserwację drewnianych tablic modlitewnych z domu przedpogrzebowego na cmentarzu żydowskim w Wałbrzychu;

• zleciliśmy wykonanie badań archeologicznych w centrum miasta Braniewa, które staną się podstawą do przyszłych prac rewaloryzacyjnych i odbudowy dawnego ratusza miejskiego zniszczonego w trakcie II wojny światowej;

• wdrożyliśmy Program Edukacyjny o Dziedzictwie dla Szkół, polegający na wspieraniu nauczycieli w edukowaniu i mówieniu o dziedzictwie, również w kontekście lokalnym;

• przeprowadziliśmy szkolenia dla pracowników Wojewódzkich Urzędów Konserwatorskich w zakresie korzystania z ulgi na zabytki, a także opublikowaliśmy materiały informacyjne dotyczące tejże ulgi, przeznaczone zarówno dla właścicieli i współwłaścicieli zabytkowych obiektów, jak i dla jednostek samorządowych;

•  dwukrotnie byliśmy współorganizatorem Szkoły Letniej organizowanej przez Polski Komitet Narodowy ICOMOS. NIKZ współorganizował: edycję VIII, która miała miejsce w Warszawie w dniach 25-27 lipca 2022 r. i której przyświecał temat przewodni pt. „Presja inwestycyjna dużych miast” oraz edycję IX, która odbyła się w Katowicach w dniach 16-18 sierpnia 2023 r. pod hasłem „Niechciane dziedzictwo”, dotyczącą dziedzictwa poprzemysłowe Śląska;

• zainicjowaliśmy Program Wsparcia Dydaktyki na Wydziałach Konserwatorskich w Polsce – projekt mający na celu wsparcie realizacji zajęć dydaktycznych, prac dyplomowych oraz praktyk konserwatorskich na uczelniach w Polsce. Do tej pory w ramach programu zrealizowano konserwację witraży z kościoła pw. Chrystusa Króla w Pomianowie, konserwację drzeworytu z Muzeum Archidiecezjalnego w Przemyślu oraz badania technologiczno-konserwatorskie kalki jako podłoża obiektów zabytkowych;

• dwukrotnie byliśmy partnerem Europejskiego Kongresu Samorządów, organizując panele dyskusyjne pt. „Warto inwestować w zabytki”  oraz „Zabytki – czym są i czym mogą być dla gminy?”, prezentujące potencjał lokalnego dziedzictwa w kontekście ekonomicznym;

• zleciliśmy przeprowadzenie badań konserwatorskich wraku XII-wiecznej łodzi łupkowej z Kamienia Pomorskiego: NIKZ sfinansował pierwszy etap konserwacji polegający na wydobyciu, oczyszczeniu, dezynfekcji, impregnacji strukturalnej i zabezpieczeniu drewna łodzi;

• braliśmy udział w stworzeniu pilotażowej wersji studiów podyplomowych na kierunku Ochrona dóbr kultury w sytuacjach kryzysowych i konfliktach zbrojnych na Wydziale Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni: pilotażowa wersja studiów przeznaczona pierwotnie dla pracowniczek oraz pracowników wojewódzkich urzędów ochrony zabytków okazała się sukcesem i kierunek na stałe zagościł w ofercie Wydziału Dowodzenia i Operacji Morskich AMW;

• rozpoczęliśmy przygotowania do III Kongresu Konserwatorów Polskich – przygotowania polegały na współorganizacji serii tematycznych paneli dyskusyjnych;

• współorganizowaliśmy II Poznańskie Seminarium Mostowe, organizując panel dyskusyjny z udziałem przedstawicieli Polskich Kolei Państwowych oraz  Związku Mostowców Rzeczypospolitej Polskiej, dotyczący zasad ewentualnej kwalifikacji obiektów inżynierskich jako zabytkowe;

• przeprowadziliśmy szkolenia dla pracowników Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa na temat opieki nad zabytkami;

• dwukrotnie braliśmy udział w Kongresie Bezpieczeństwa Dziedzictwa KOBED, za każdym razem będąc jednym z partnerów wydarzenia.  Podczas I edycji Kongresu przeprowadziliśmy panel dyskusyjny pt. „Nowoczesne formy dokumentacji zabezpieczeniem na wypadek fizycznego zniszczenia obiektu”. W ramach tegorocznej edycji wydarzenia zorganizowaliśmy panel dyskusyjny pt. „Historyczne konteksty zagrożenia dziedzictwa”. Byliśmy także współorganizatorem nagród „KOBEDIAN – bezpieczny zabytek”;

• wzięliśmy udział w organizacji warsztatów naukowych „Zamek Bolków 2024” dla studentów Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej dotyczących inwentaryzacji pomiarowej i konserwatorskiej wybranych ścian i detali architektonicznych zamku. Warsztaty zaplanowane zostały na sierpień 2024 roku;

• byliśmy współorganizatorem projektu „Miasto Porzucone”, organizowanego w ramach Beskidzkiego Kongresu Kultury w Bielsku-Białej;

• współpracowaliśmy przy organizacji 3. Międzynarodowej Konferencji Naukowej z cyklu European Culture Commonwealth (EuCuComm) – konferencji dotyczącej dziedzictwa kulturowego, religijnego i architektonicznego Górnych Łużyc;

• przygotowaliśmy projekt pt. „Sieć Centrów Magazynów Archeologicznych”, polegający na opracowaniu dokumentacji dla przyszłych magazynów archeologicznych w Polsce;

• rozpoczęliśmy prace projektowe dla Zamku w Wiśniczu – porozumienie podpisane przez NIKZ i Muzeum Ziemi Wiśnickiej pomoże przywrócić świetność jednemu z najpiękniejszych polskich zamków. Projekt obejmuje remont XVII-wiecznej bramy wjazdowej oraz dachu jednego z budynków pałacowych (tzw. Kmitówki);

• opublikowaliśmy projekt „e-SOZ” , czyli zintegrowany system informatyczny wspierający zadania z zakresu ochrony i opieki nad zabytkami. Rozpoczęty przez nas projekt zakładał budowę systemu informatycznego do cyfryzacji procesów realizowanych przez WUOZ. Dzięki systemowi e-SOZ cały proces – od złożenia wniosku do wydania decyzji – będzie realizowany cyfrowo. Wdrożenie systemu pozwoli na stworzenie repozytorium z kompleksową informacją o obiektach historycznych. Dane dotyczące zabytków, ich ewidencji, zaleceń konserwatorskich, decyzji administracyjnych czy dokumentacji powykonawczej będą dostępne w jednym miejscu;

• rozpoczęliśmy proces digitalizacji repozytorium zbiorów audiowizualnych NIKZ – projekt polegający na konfiguracji i wdrożeniu repozytorium  w systemie Atrodam.

Dziękujemy Państwu za wspólnie spędzone dwa lata. W przyszłość patrzymy z optymizmem, bo w NIKZ wierzymy, że jak zmiany, to tylko na lepsze!